Τα κουιρ φανζιν ως παραθυρα προς ξεχασμενες πραγματικοτητες: Κοντροσολ στο Χαος

«Το AIDS άλλαξε τις ζωές μας ολοκληρωτικά. Έπρεπε ξαφνικά να υπολογίζεις πράγματα που δεν θα σκεφτόσουν ποτέ πριν, από το πώς θα τρως, μέχρι πώς θα κάνεις έρωτα…. Η Αθήνα, προ AIDS, ήταν ένας ερωτικός παράδεισος, ήταν πραγματικά μια έντονη έξαρση ερωτισμού, περνούσαμε μια περίοδο ευφορίας, μετά το ΑΙDS [αυτή η ευφορία] μετατράπηκε σε σκοτάδι και φόβο. Το τέλος της δεκαετίας του 1970 ήταν μετά τη μεταπολίτευση, υπήρχε μια αίσθηση χαράς, ελευθερίας και σεξουαλικής ελευθεριότητας τόσο για τους στρέιτ όσο και για τους γκέι, ο κόσμος ήταν πιο δεκτικός, κάναμε πράγματα, περιμέναμε με ανυπομονησία τη δεκαετία του ’80, νέα δεκαετία, νέες μουσικές, και ξαφνικά σου μπαίνουν τέτοια εμπόδια… Ήταν δύσκολα».

Γιάννης Νένες, δημοσιογράφος, ραδιοφωνικός παραγωγός και πρώην επιμελητής του περιοδικού Αμφί.1

Το 2023 συμπληρώνονται σαράντα χρόνια από την πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση του HIV στην Ελλάδα, καθώς και από τον πρώτο θάνατο από AIDS. Όταν αναφερόμαστε σήμερα στα πρώτα χρόνια της επιδημίας, βλέπουμε ότι ο θάνατος του συλλέκτη και εμπόρου τέχνης Αλέξανδρου Ιόλα και του σχεδιαστή μόδας Μπίλι Μπο έχουν καθορίσει τις συλλογικές πολιτισμικές μνήμες εκείνης της εποχής. Πέρα από αυτά τα γεγονότα, οι επικρατέστερες αναδρομές σε εκείνη την περίοδο συχνά εστιάζουν στις διεθνείς εξελίξεις, παρέχοντας έτσι μια ιδιαίτερα περιορισμένη εικόνα της ιστορίας του AIDS στην Ελλάδα για τις νεότερες γενιές, και ιδίως για τα νεαρότερα μέλη των ΛΟΑΤΚΙ+ κοινοτήτων. Ένα ερώτημα που έρχεται στο μυαλό: πώς ήταν να ζεις ως νεαρό κουίρ άτομο στην Αθήνα κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της επιδημίας του AIDS;

Καθώς έχω γεννηθεί το 1990, ένας τρόπος να αποκτήσω μια καλύτερη εικόνα για την ελληνική κουίρ κουλτούρα εκείνης της εποχής είναι μέσα από τις αναμνήσεις των επιζώντων καθώς και μέσα από την έρευνα των ΛΟΑΤΚΙ+ περιοδικών του τότε, τα οποία αποτελούσαν κατά κύριο λόγο αυτοεκδόσεις. Ακούγοντας διηγήσεις όπως αυτή που παραθέτω παραπάνω, δεν μου έκανε εντύπωση μόνο η καταστροφική επίδραση του AIDS αλλά και η λιγότερο γνωστή πλευρά της σχετικής σεξουαλικής απελευθέρωσης στην Αθήνα πριν την επιδημία. Αυτό αναδεικνύει την περιορισμένη γνώση που έχει η γενιά μου για εκείνη την εποχή, καθώς και για τους διαφορετικούς τρόπους ζωής πριν την έλευση του διαδικτύου. Αποκαλύπτει επίσης την έλλειψη καταγραφής και εκπροσώπησης των ελληνικών ΛΟΑΤΚΙ+ αφηγήσεων και προσώπων, δείχνοντάς μας ότι αυτές οι ιστορίες έχουν εξαφανιστεί, σε μεγάλο βαθμό, από τη συλλογική μας μνήμη.

Τα περιοδικά, τα φανζίν και οι μνήμες των επιζώντων λειτουργούν ως κουίρ αρχεία, πρωτογενείς πηγές από τις οποίες εμείς μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες.2 Αυτά τα εφήμερα υλικά δρουν ως πειστήρια, μας προσφέρουν γνώσεις πάνω σε εναλλακτικές χρονικότητες που διαταράσσουν τις κυρίαρχες ιστορικές αφηγήσεις.3 Λειτουργούν επίσης ως ρητορικά εργαλεία για τη θεωρητικοποίηση της κουίρ εμπειρίας, βοηθώντας μας να τοποθετήσουμε τα εαυτά μας μέσα στην ελληνική ιστορία, διαμορφώνοντας τις ταυτότητές μας και αμβλύνοντας τα αισθήματα απομόνωσης.

Όσο βρισκόταν ακόμα στο σχολείο, ο Παύλος Αβούρης δημιούργησε το πανκ συγκρότημα Μάβρα Ιδανικά με τον Χρήστο Βουγά, μελλοντικό τακτικό συνεργάτη του Κοντροσόλ. Εξέδωσαν δύο πανκ φανζίν με τους τίτλους Γιατί; και Λαυχατάθλιψη.14 Ο Αβούρης ήταν ενθουσιώδης αναγνώστης φανζίν ήδη από την εφηβεία του κατά τη δεκαετία του 1970. Τα μουσικά φανζίν, κυρίως από το Ηνωμένο Βασίλειο, αποτέλεσαν για εκείνον μια δίοδο για να ανακαλύψει καινούρια μουσική, αλλά και για να συνδεθεί με άλλα άτομα σε όλο τον κόσμο. Οι φιλίες μέσω αλληλογραφίας ήταν συχνές τις δεκαετίες του ’70 και του ’80. Τα άτομα μοιράζονταν τα στοιχεία επικοινωνίας τους στα φανζίν, οδηγώντας στη δημιουργία νέων αλληλογραφιών, πολύ συχνά χωρίς να συνοδεύονται ποτέ από συναντήσεις δια ζώσης. Αποσπάσματα μιας τέτοιας αλληλογραφίας με έναν κρατούμενο σε μια φυλακή των ΗΠΑ παρουσιάζονται στο πρώτο τεύχος του Κοντροσόλ. Ένα τεύχος που, αν και δεν είχε ενιαία θεματική, μπορεί να αναγνωστεί ως φόρος τιμής στο ίδιο το μέσο του φανζίν· το editorial του ήταν αφιερωμένο στον θάνατο του δημιουργού της τεχνικής cut-up Brion Gysin,15 ενώ το τεύχος περιλαμβάνει και μια σειρά από κολάζ, διηγήματα και κόμικ, εισάγοντας τον ξεχωριστό τόνο, θεματολογία και οπτική αισθητική που θα καθόριζαν την έκδοση.

«Κοντροσόλ» στα καλιαρντά σημαίνει «φιλί στο στόμα». Ο Παύλος Αβούρης σημειώνει: «Ήταν μια ιδέα του Αλέξη [Μπίστικα], αυτός μας μάζεψε όλους. Μπορεί να λέω ότι εμείς οι τρεις –εγώ, ο Αλέξης και ο Δημήτρης [Παπαϊωάνου]– ήμασταν ο βασικός πυρήνας, αλλά αυτό δεν ήταν σαφές από την αρχή. Απλώς εμείς ήμασταν αυτοί που κάναμε την δουλειά – τη δακτυλογράφηση την έκανα εγώ, το στήσιμο και τις περισσότερες από τις εικονογραφήσεις τις έχει κάνει ο Δημήτρης, μαζεύοντας υλικό από γνωστούς και φίλους. Θα μπορούσε να είχε διαμορφωθεί ένας άλλος πυρήνας, κάπως έτυχε ότι εμείς κάναμε την δουλειά, δεν ήμασταν υπεύθυνοι για όλο το περιεχόμενο, ήταν συλλογική προσπάθεια».16 «Η συνεργασία μας ήταν πολύ εύκολη, ήμασταν πολύ κοντά συναισθηματικά, κάποιος θα πρότεινε μια ιδέα, κάποιος άλλος ίσως θα την επεξεργαζόταν, δεν υπήρχε τόσο η αίσθηση του εγώ, της ατομικότητας, όπως βλέπεις σήμερα σε συνεργασίες, τα πράγματα ήταν πιο ρευστά»17 θυμάται η Βίκυ Βέργου, καλλιτέχνιδα και συνεργάτιδα. Όταν ερωτήθηκε αν είχαν κάποιο συγκεκριμένο ακροατήριο κατά νου, ο Αβούρης απάντησε: «δεν είχαμε στο νου μας τόσο τον αποδέκτη, όσο το να κάνουμε ό,τι γουστάρουμε». Το Κοντροσόλ εμφανίστηκε στον απόηχο του κινήματος της πανκ και, σύμφωνα με την Εύα Κολιοπάντου, συνεργάτη του φανζίν, εξέφραζε ένα αντιδραστικό συναίσθημα μέσα σε αυτή την κοινωνική ομάδα, που δεν υπαγόταν σε κάποιον συγκεκριμένο πολιτικό σκοπό. Όπως αναφέρει η ίδια, η υποστήριξη των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων ήταν αλληλένδετη με το να είναι κανείς ενάντια στην πατριαρχία, τον ρατσισμό, τον σεξισμό και υπέρ των δικαιωμάτων των ζώων και της χορτοφαγίας.18 Τέτοιες στάσεις και θέματα αντανακλώνται και διερευνώνται σε όλα τα τεύχη του. «Τα πράγματα ήταν λιγότερο καθορισμένα, ήταν μια συνολική αντιδραστική, κριτική στάση απέναντι σε ό,τι συνέβαινε εκείνη την εποχή, γιορτάζοντας την ανοιχτότητα ενάντια στις νόρμες». Αυτή η προσέγγιση ευθυγραμμίζεται με τις σύγχρονες αντιλήψεις του κουίρ, ενός όρου που τότε δεν υπήρχε. Το Κοντροσόλ κατέγραφε κουίρ ταυτότητες και ομοφυλοφιλικές επιθυμίες και τρόπους ζωής έτσι όπως δεν είχαν παρουσιαστεί ποτέ ξανά στον Τύπο στην Ελλάδα.

Ξεφυλλίζοντας το περιοδικό, διακρίνει κανείς μια ισχυρή αίσθηση ρυθμού, κάθε δημοσίευμα μοιάζει με σκηνή από μια μεγαλύτερη ιστορία. Η εικαστική γλώσσα του Παπαϊωάννου ενώνει τα πολυποίκιλα περιεχόμενα του περιοδικού σε μια συνεπή, ανοιχτή αφήγηση. Κάθε ένα από τα πέντε τεύχη (1986-1991) είχε τον δικό του ξεχωριστό σχεδιασμό και μέγεθος, όμως όλα τα εξώφυλλα ήταν ασπρόμαυρα και το σχήμα κάθε τεύχους ήταν τετράγωνο.

Ανάμεσα στους συνεργάτες του περιοδικού περιλαμβάνονταν ο Βρετανός σκηνοθέτης Derek Jarman, ο ζωγράφος Αλέκος Φασιανός, οι νέοι τότε Δημήτρης Παπαϊωάννου και Κωνσταντίνος Γιάνναρης, η Βίκυ Βέργου, ο Χρήστος Βουγάς, η Εύα Κολιοπάντου, μεταξύ άλλων, οι περισσότεροι τότε στη δεκαετία των είκοσι ετών, ενώ στα τεύχη του εμφανίζονται πρωτότυπες μεταφράσεις κειμένων του J. G. Ballard, του William S. Burroughs, του P. P. Pasolini.

Αναλογιζόμενοι αυτή την καινούρια (για τα ελληνικά δεδομένα) γκέι αισθητική και την τολμηρή στάση που χαρακτήριζε το φανζίν, θα πρέπει να αναζητήσουμε τις επιρροές των συντακτών του, οι οποίες προέρχονταν κυρίως από το Ηνωμένο Βασίλειο. Η σύνδεση του Παύλου Αβούρη με τη μουσική σκηνή της πανκ και της ποστ-πανκ προέκυπτε από την ενασχόληση του με τα βρετανικά μουσικά φανζίν της εποχής. Ο Αλέξης Μπίστικας πέρασε πολλά χρόνια στο Λονδίνο τη δεκαετία του ’80 και στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Πολλοί ακόμα συνεργάτες του περιοδικού ζούσαν επίσης στο Λονδίνο εκείνη την εποχή. Οι συνδέσεις αυτές αναδεικνύουν τη σημαντική επίδραση των βρετανικών πολιτισμικών και καλλιτεχνικών κινημάτων στη διαμόρφωση και τη στάση του φανζίν.

Η ημερομηνία κυκλοφορίας του περιοδικού αναγράφει 1988-1989. Η επιστροφή των Ελγινείων μαρμάρων ήταν διεθνές ζήτημα εκείνη την εποχή. Το 1989, ο Αλέξης Μπίστικας κυκλοφόρησε την ταινία μικρού μήκους του με τίτλο Μάρμαρα μέσω των Kontrosol Productions. Το 1988 ήταν η χρονιά όπου τέθηκε σε εφαρμογή το άρθρο 28 από την κυβέρνηση συντηρητικών της Μάργκαρετ Θάτσερ.23 Το άρθρο 28 ήταν ένας νόμος που απαγόρευε την «προώθηση της ομοφυλοφιλίας» στα σχολεία μέσα από τη διδασκαλία και τη διανομή έντυπου υλικού. Ο νόμος προκάλεσε τεράστιες αντιδράσεις από τις ΛΟΑΤΚΙ+ και καλλιτεχνικές κοινότητες της εποχής. Η επιδημία του AIDS αποτελούσε ακόμα θανατική καταδίκη. Ένα χρόνο πριν, το 1987, κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ και τη Βρετανία το AZT, το πρώτο φάρμακο για το AIDS, χωρίς όμως ελπιδοφόρα αποτελέσματα.24 Ο Κωνσταντίνος Γιάνναρης, που συμμετείχε στο τεύχος με ένα μικρό σενάριο, κυκλοφόρησε την ταινία μικρού μήκους Ο Ζαν Ζενέ είναι νεκρός, μια ωδή στην επιθυμία, τον θάνατο και την απομόνωση. Ο Derek Jarman, που θεωρούνταν ήδη εδώ και πολλά χρόνια καταξιωμένος σκηνοθέτης, διαγνώστηκε με HIV το 1986 και αρκετά από τα έργα που άρχισε να παράγει αποτελούσαν απόκριση στην επιδημία.25 Στο τρίτο τεύχος όμως δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά στο AIDS. Γιατί;

Το τελευταίο τεύχος του Κοντροσόλ είχε τίτλο «Ξένοι στην Ελλάδα» και δημοσιεύτηκε το 1992, λίγο μετά την πτώση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη, που οδήγησε στο πρώτο κύμα οικονομικών μεταναστών με κατεύθυνση την Ελλάδα. Επρόκειτο για μια σημαντική μεταβατική περίοδο για την Ελλάδα, η οποία από χώρα μεταναστών έγινε χώρα μετανάστευσης. Το φανζίν λειτουργεί ως αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο οι συντάκτες αναλογίστηκαν τη νέα αυτή πραγματικότητα. Αντίθετα με το τεύχος για το Λονδίνο, όπου συναντάμε τις οπτικές Ελλήνων που ζουν σε μια ξένη πόλη, το τεύχος «Ξένοι στην Ελλάδα» παρουσιάζει τη στάση Ελλήνων, κυρίως της μεσαίας τάξης, προς όσους κατέφθαναν στη χώρα αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Το τεύχος ξεκινά με ένα σημείωμα καλωσορίσματος προς όλους τους ανθρώπους που φτάνουν στην Ελλάδα, δείγμα της ελληνικής φιλοξενίας – αναμφισβήτητα όχι το συναίσθημα του μεγαλύτερου μέρους του γενικού πληθυσμού εκείνη την εποχή. Σε όλο το τεύχος, οι αναγνώστες συναντούν ιστορίες που αφηγούνται τις εμπειρίες των συγγραφέων με άτομα από διάφορες χώρες.

Διαβάζοντας το τεύχος σήμερα, περισσότερα από τριάντα χρόνια αργότερα, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου το πλαίσιο της εποχής και τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν τότε, καθώς οι άνθρωποι ήταν λιγότερο εκτεθειμένοι σε διαφορετικές κουλτούρες. Το τεύχος υιοθετεί έναν αντιρατσιστικό τόνο ενσυναίσθησης, προσπαθώντας να εξανθρωπίσει και να καταστήσει πιο προσιτούς αυτούς τους «ξένους». Μέσα από μια πιο σύγχρονη οπτική όμως, ανακύπτουν ζητήματα θεσιακότητας και εξωτικοποίησης των σωμάτων των ανδρών μεταναστών.
Τον καιρό που δημοσιεύτηκε, το τεύχος έλαβε αρνητική κριτική από τον δημοσιογράφο Θοδωρή Αντωνόπουλο στο 11ο τεύχος του περιοδικού Κράξιμο: «Αφαιρετικός λόγος δίχως ουσία, δίχως ζουμί, λόγος ά-λογος. Επιτηδευμένο underground των σαλονιών».32