ΤΕΥΧΟΣ #2

Το δεύτερο τεύχος του Χταποδιού, «Άγριες λέξεις: ιστορίες και φαντασίες για τις σχέσεις ανθρώπων και ζώων» συντονίζεται με τη μεγάλη διεθνή ομαδική έκθεση «Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή», που παρουσιάζεται στο ΕΜΣΤ μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου 2026.

Η έκθεση επικεντρώνεται στην περίπλοκη, αμφίσημη και συχνά εξαιρετικά προβληματική σχέση μεταξύ ανθρώπων και ζώων στην εποχή της νεωτερικότητας και καταδεικνύει πώς τα ζώα έχουν περιθωριοποιηθεί στις σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες. Αντλώντας τον τίτλο και την έμπνευσή της από το ιστορικό δοκίμιο του John Berger του 1980 «Why Look at Animals?» επιχειρεί να ανοίξει μια ευρύτερη συζήτηση για την ηθική, πολιτική και οικολογική διάσταση της συνύπαρξής μας με τα ζώα, τονίζοντας την ανάγκη για αναγνώριση της μη ανθρώπινης ζωής ως ισότιμης και εξίσου σημαντικής με τη δική μας. Η συζήτηση για τα δικαιώματα των μη ανθρώπινων ζωών θεωρούμε ότι είναι καθυστερημένη και επιτακτική, όπως επιτακτική είναι και η ριζική επανεξέταση του τρόπου με τον οποίο μεταχειριζόμαστε τα ζώα. Δεν μπορούμε να μιλάμε για περιβαλλοντική δικαιοσύνη χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη μας τη μη ανθρώπινη ζωή.

Βασικός άξονας του ευρύτερου προγραμματισμού του ΕΜΣΤ είναι να καταδείξει και να καταγγείλει τη σταδιακή και ριζική υποβάθμιση της μη ανθρώπινης ζωής και να στρέψει την προσοχή μας στις δισεκατομμύρια ψυχές που υφίστανται εκτεταμένη εκμετάλλευση και βία σε καθημερινή βάση, κάτι που σε μεγάλο βαθμό αγνοούμε. Το ζήτημα δεν είναι μόνο ηθικό, αλλά και βαθύτατα πολιτικό, καθώς η σύγχρονη παραγωγική και καταναλωτική μηχανή συντηρεί και εσκεμμένα αποκρύπτει τη συστηματική κακοποίηση της μη ανθρώπινης ζωής. Η έκθεση, το δημόσιο και εκπαιδευτικό πρόγραμμα και οι εκδόσεις επιδιώκουν να φέρουν στο φως αυτή την αόρατη βία και να αναδείξουν τους τρόπους με τους οποίους τα ζώα γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης, παραμέλησης, ακόμη και «εξαφάνισης».

Επίσης, σημαντικό μέρος της έκθεσης αναφέρεται στην ιστορική απομάκρυνση του ανθρώπου από τα ζώα, κυρίως μέσα από τις διαδικασίες της αποικιοκρατίας και της εκβιομηχάνισης. Ο Berger επισήμαινε ήδη στο κείμενό του ότι τα ζώα, που κάποτε είχαν κεντρική θέση στις κοινωνίες και συμμετείχαν στην καθημερινότητα και τη φαντασία του ανθρώπου, σταδιακά εκτοπίστηκαν από το πεδίο της εμπειρίας και αντικαταστάθηκαν από εικόνες και προϊόντα. Σήμερα, με εξαίρεση τα κατοικίδια, συναντάμε τα ζώα ως κρέας στα ράφια, ως θέαμα στους ζωολογικούς κήπους, ως ανθρωπόμορφες αφαιρέσεις στα κινούμενα σχέδια ή ως αντικείμενα άψυχης ψυχαγωγίας στα παιχνίδια. Η κυρίαρχη πρόσληψή τους ως προϊόντων τα έχει «ετεροποιήσει», καθιστώντας τα «Άλλα», δηλαδή είδη κατώτερα, και όχι υποκείμενα με συναισθήματα, νοημοσύνη και βούληση. Η έκθεση καταρρίπτει την ξεπερασμένη ιδέα του ζώου-μηχανής (bête-machine), όπως είχε προτείνει ο Καρτέσιος, και στηρίζεται σε σύγχρονες επιστημονικές έρευνες και πεδία όπως η νευροηθολογία και οι ζωικές σπουδές, που τεκμηριώνουν ότι τα ζώα διαθέτουν περίπλοκο αισθητηριακό κόσμο, συναισθηματική νοημοσύνη και κοινωνικές ικανότητες. Από την άποψη αυτή, πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τα ζώα όχι ως αντικείμενα, αλλά ως υποκείμενα: όχι ως «κάτι», αλλά ως «κάποια». Αυτή η ανατροπή της ανθρώπινης οπτικής και η απόρριψη του «σπισισμού» –η διάχυτη και κυρίαρχη πεποίθηση της ανωτερότητας του ανθρώπινου είδους– θα πρέπει να συνιστά θεμέλιο για μια νέα ηθική οικολογική σκέψη και πρακτική.

Συμπληρωματικά, αλλά όχι ταυτόσημα με την έκθεση, τα κείμενα που φιλοξενούνται στο δεύτερο τεύχους του Χταποδιού, «Άγριες λέξεις: ιστορίες και φαντασίες για τις σχέσεις ανθρώπων και ζώων», εξετάζουν το πεπρωμένο των μη ανθρώπινων ζωών ως αποτύπωμα, αντανάκλαση και σύμπλεξη με το πεπρωμένο των ανθρώπων. Δεν θα πρέπει να θεωρηθεί σύμπτωση ότι μια έκθεση και ένα τεύχος που στο θεμέλιό τους βρίσκεται η πολιτική ανάγκη να φανεί ό,τι παραμένει υποτελές και αόρατο εξαιτίας της σπισιστικής ιεράρχησης συμπίπτει με μια φριχτή ιστορική στιγμή όπου ο πόλεμος, τα στρατιωτικά εγκλήματα, η επικράτηση της απροκάλυπτης απολυταρχίας επιδιώκουν την εξόντωση των κοινωνικά, πολιτικά, φυλετικά και έμφυλα υποτελών. Η ενσυναίσθηση προς τα ζώα και η διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους στη ζωή και στην πολιτεία δεν μπορεί παρά να είναι μέρος ενός ευρύτερου αιτήματος για δικαιοσύνη, αυτοδιάθεση και αξιοπρέπεια. Και αντίθετα: η διεκδίκηση μιας ευρύχωρης και δίκαιης πολιτείας δεν μπορεί να αφήνει εκτός της τις μη ανθρώπινες ζωές, δηλαδή το σύνολο της ζωής ως ενιαίο και εύθραυστο σύστημα.

Προσκεκλημένη αρχισυντάκτρια των «Άγριων λέξεων» είναι η κριτικός, επιμελήτρια και συγγραφέας Filipa Ramos, η οποίας επικεντρώνει την έρευνά της στις σχέσεις σύγχρονης τέχνης, θεωρίας και οικολογίας και έχει συστηματικά ασχοληθεί με την ποιητική της μη ανθρώπινης ζωής. Τα κείμενα του τεύχους εξετάζουν τη συμβίωση των ειδών, υπό το πρίσμα της πολιτειότητας και της φιλίας, με την έννοια που έχει η λέξη στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και επιζεί ως τις μέρες μας, δηλαδή ως μια συναισθηματική σχέση εντός της πόλης και για την πόλη. Από τις προνεωτερικές μεταμορφώσεις των τελετών γονιμότητας ως τις σύγχρονες συμπλέξεις του οικοφεμινισμού με τον αντισπισιστικό ακτιβισμό και τα κοινά δείπνα ανθρώπινων και μη ανθρώπινων συνδαιτημόνων, από τη συμβίωση στην καθημερινότητα της κρίσης της πανδημίας ως τα μολυσμένα σώματα ανθρώπων και ζώων στις ραδιενεργές περιοχές, από την εκτροφή ζώων ως αποικιοκρατικό μηχανισμό μέχρι τη διφορούμενη σχέση μας με τα άλογα και τα βοειδή, αντικείμενα συγχρόνως επιθυμίας και εξουσίας, τα κείμενα του τεύχους αποτελούν μια ανθολογία ιστοριών συνύπαρξης και απώθησης. Οι εικόνες από το αρχείο της Michela de Mattei διατρέχουν το τεύχος δημιουργώντας ένα ξεχωριστό κείμενο για την απουσία και την επανεμφάνιση του θυλακίνου ως τεκμήριο μιας ανομολόγητης ερώτησης: μήπως τελικά η συνύπαρξη δεν είναι δυνατή, μήπως δεν είναι παρά ένα φάντασμα φτιαγμένο από ενοχές;

Είναι μεγάλη μας χαρά που το «Θαλάμι», το ξεχωριστό οπτικοακουστικό αρχείο του Χταποδιού, φιλοξενεί έργα της σπουδαίας Sue Coe, η οποία συμμετέχει στην έκθεση «Why Look at Animals?», φτιαγμένα ειδικά για το περιοδικό και σε συνομιλία με τα κείμενά του. Το ηχητικό έργο της Μαρίας Τσάγκαρη (μέρος επίσης της έκθεσης) Οι ευτυχείς δεν έχουν ιστορία, μια λοξή εξιστόρηση της ζωής του υποτιμημένου πλην όμως σπουδαίου Έλληνα animalier Ευριπίδη Βαβούρη παρουσιάζεται επίσης στο «Θαλάμι». Σύντομα η ενότητα αυτή θα εμπλουτιστεί με περαιτέρω ηχητικά έργα καλλιτεχνών και ερευνητών που ερευνούν ήχους ζώων, σε επιλογή της επιμελήτριας Joanna Zielinska, της οποίας το πρότζεκτ Sonic Space φιλοξενείται στην έκθεση «Why Look at Animals?» στο μουσείο. Είμαστε ευγνώμονες σε όλους/ες/α όσους/ες/α συνέβαλαν σε αυτό το τεύχος.

Το επόμενο τεύχος θα κυκλοφορήσει τον Δεκέμβριο του 2025.

Kατερίνα Γρέγου και Θεόφιλος Τραμπούλης

Ταυτότητα τεύχους

Μεταφράσεις: Aλκιβιάδης Ζαλαβράς, Αλέξης Καλοφωλιάς, Ιφιγένεια Ντούμη, Θεόφιλος Τραμπούλης

Επιμέλειες κειμένων: Έφη Γιαννοπούλου

Σχεδιασμός, προγραμματισμός: Nowhere Design

Social Media: Κλάρα Τσουμπλέκα