«Να γαμιομαστε σαν τα ζωα» – Φυλη, ζωα, επιθυμια: τι μπορουμε να περιμενουμε απο τον βιγκαν οικοφεμινισμο σημερα

Τα μη ανθρώπινα ζώα1 πάντα αποτελούσαν πρόφαση για να δικαιολογηθεί σχεδόν κάθε μορφή δεσποτείας: από τους κυρίαρχους αρσενικούς (alpha males) στις κοινωνίες των χιμπατζήδων έως τις «πάπιες-βιαστές» και τις ιεραρχικές κοινωνίες των μελισσών, η πλάνη της έκκλησης στη φύση αποτελεί μία από τις αγαπημένες μορφές επιχειρηματολογίας του αποικιοκρατικού, αρτιμελιστικού (ableist) και πατριαρχικού λόγου.2 Πιο πρόσφατα, η υποτιθέμενη καθολική σεξουαλική συμπεριφορά των ζώων (όπως είναι η επιταγή της αναπαραγωγής, η δυσμορφία φύλου ή η μονογαμία) έχει χρησιμοποιηθεί ως πρόσχημα για να νομιμοποιηθεί η σεξουαλική διαφορά, η δυαδικότητα των φύλων ή η πατριαρχική κυριαρχία. Τα κουήρ και τρανς σώματα απεικονίζονται επομένως ως εγγενώς «αντίθετα στη φύση».

Υπό αυτή την οπτική, η αρρενωπότητα διαρκώς επικυρώνεται και αναπαράγεται μέσω της επαναλαμβανόμενης ανθρώπινης αναπαράστασης έμφυλων ζωικών επιτελεστικών πρακτικών, όπως είναι οι κοκορομαχίες, οι κυνομαχίες και οι ταυρομαχίες. Αυτή η προσήλωση σε μια «φυσική» ζωική τάξη είναι επίσης ορατή μέσω της αναβίωσης του όρου «κυρίαρχο αρσενικό» (alpha male) στον λόγο των αυτοαποκαλούμενων αρχηγών της αγέλης στους συντηρητικούς/δεξιούς πολιτικούς χώρους. Τι είδους σχέδιο «ευθυγράμμισης»3 μας εμφανίζεται εδώ, όταν τα ζώα υποτίθεται ότι χρησιμεύουν ως δικαιολογία για την κυριαρχία και τις ιεραρχικές ταυτότητες;

Οι Κριτικές Ζωικές Σπουδές (Critical Animal Studies, CAS) έχουν τις ρίζες τους σε μια πιο μαχητική αντίληψη για την υπόθεση των ζώων, η οποία στον ακαδημαϊκό κόσμο έχει χαθεί λόγω της Ζωικής ηθικής. Οι CAS έχουν αναρχικές, φεμινιστικές και αντιρατσιστικές ρίζες και δεν αντιλαμβάνονται την κακοποίηση των ζώων ως ένα ζήτημα ξέχωρο από τα συστήματα ανθρώπινης κυριαρχίας. Επιπλέον, τα αναρχικά, πανκ και straight-edge κινήματα της δεκαετίας του ’90 συγκρότησαν το ακτιβιστικό αντισπισιστικό ρεύμα που προώθησε τον βιγκανισμό ως μια ανατρεπτική, αντικαπιταλιστική και αντιαυταρχική πρακτική. Ο βίγκαν οικοφεμινισμός10 είναι σύγχρονος με όλα αυτά τα κινήματα και θεωρητικοποιεί όλο και περισσότερο τις συνδέσεις μεταξύ σεξισμού και σπισισμού: ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονταν (και αντιμετωπίζονται) οι γυναίκες στο πλαίσιο της πατριαρχίας είναι αλληλένδετος με αυτόν των ζώων. Η αρπαγή, η κουλτούρα του βιασμού ή ο τρόπος με τον οποίο τα ζώα και οι γυναίκες υπάρχουν στο πλαίσιο αυτού που η Carol Adams –μία από τις εξέχουσες φωνές του βίγκαν οικοφεμινισμού– έχει θεωρητικοποιήσει ως «το απόν αναφερόμενο»,11 συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας στέρεας βίγκαν φεμινιστικής θεωρίας. Στη δυτική νεωτερικότητα, το επίθετο «ζωικός» απέκτησε μια οντολογική αρνητικότητα, μολύνοντας όλα τα υποκείμενα που είχαν τοποθετηθεί στη λάθος πλευρά του δυισμού άνθρωπος/ζώο. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, ο βίγκαν οικοφεμινισμός έθεσε το ζήτημα αυτό, διεκδικώντας τη ζωικότητα και επαναπροσδιορίζοντας τις σχέσεις με τα ζώα προκειμένου να κάνει πολιτική με διαφορετικό τρόπο. Αντλώντας από την εμπειρία της καταπίεσης που μοιράζονται οι γυναίκες και τα ζώα, αλλά και από τα διδάγματα της ηθικής της φροντίδας, οι βίγκαν ακτιβίστριες απέδειξαν ότι οι μορφές βίας που βιώνουν οι δύο ομάδες αποτελούν ένα συνεχές. Ισχυρίστηκαν επίσης ότι κάθε φεμινιστικός αγώνας πρέπει να στοχεύει σε μια βαθιά αλλαγή της νοοτροπίας, της στάσης και των πρακτικών μας απέναντι στα μη ανθρώπινα ζώα. Ο βίγκαν οικοφεμινισμός, όπως και ο οικοφεμινισμός εν γένει επανέφεραν τον συναισθηματικό λόγο στο κίνημα της υπεράσπισης των ζώων: οι βίγκαν οικοφεμινίστριες έδειξαν πως ο αγώνας για τα ζώα αποτελεί μέρος μιας αγαπητικής, εμπαθητικής κατανόησης του κόσμου που μοιραζόμαστε και δεν είναι γειωμένος αποκλειστικά στη λογική και τον ορθολογισμό. Αυτός ο δυισμός (λογική/συναίσθημα) είναι στην ουσία υπεύθυνος για την τωρινή οικολογική καταστροφή, επομένως χρειαζόμαστε ένα καινούριο πλαίσιο που θα περιλαμβάνει και τα δύο∙ ήταν απαραίτητη η διεκδίκηση του επιχειρήματος για τα «ζώα που αγαπάνε», το οποίο είχε γελοιοποιηθεί από τους άντρες φιλοσόφους της ηθικής των ζώων στο πανεπιστήμιο.12

Στη Γαλλία και την Ευρώπη, ο βίγκαν οικοφεμινισμός έχει κάνει μικρά βήματα (μολονότι ο οικοφενισμός σταδιακά εξαπλώνεται τα τελευταία χρόνια).13 Η μόλις πρόσφατη μετάφραση στα γαλλικά των ιδρυτικών κειμένων της FAR (Feminists for Animal Rights/Φεμινίστριες για τα δικαιώματα των ζώων), η οποία ήταν δραστήρια από το 1983 έως το 2000, δείχνει πόσο αργή είναι η διάδοση αυτής της βιβλιογραφίας.14 Πρέπει ωστόσο να παραδεχτούμε πως στο πρώτο κίνημα του βίγκαν οικοφεμινισμού η διασταύρωση με την έννοια της φυλής ήταν ελάχιστη. Η δική μου αποαποικιοκρατική και αντιρατσιστική στάση, που βασίζεται στη μελέτη και τη διεκδίκηση της ζωικότητάς μας, υπήρξε εφικτή χάρη στον βίγκαν οικοφεμινισμό, αλλά και ενάντια σε αυτόν. Η Φινλανδή ερευνήτρια Kuura Irni σημειώνει πως στο έργο της Carol Adams δεν υπάρχει επί της ουσίας καμία διερώτηση πάνω στη φυλετική διάσταση της ζωοποίησης. Ο βίγκαν οικοφεμινισμός δημιούργησε μια σπουδαία θεωρητική βάση για να κατανοήσουμε τη σύμπλεξη του φύλου, του είδους και της φυλής, αλλά η βασική διασταύρωση που διερεύνησε σε βάθος ήταν μεταξύ σεξισμού και σπισισμού. Ωστόσο,

Η ζωοποίηση και η απανθρωποποίηση έχουν χρησιμοποιηθεί, μεταξύ άλλων, για να δικαιολογήσουν τη βία κατά των αποικισμένων λαών, την αρπαγή γης και την ευγονική, και υπό αυτή την έννοια, η χάραξη ορίων γύρω από τις έννοιες «άνθρωπος» και «ζώο» είναι ένα βαθιά φυλετικοποιημένο ζήτημα (Deckha 2012, 539).15

Επειδή το ζήτημα της φυλής έχει παραμεληθεί για πολύ καιρό, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο βίγκαν οικοφεμινισμός είναι διαθεματικός, αλλά μάλλον ότι μελέτησε ορισμένες διασταυρώσεις, συνήθως μεταξύ σεξισμού και σπισισμού, και τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα δύο στοιχεία αλληλοτροφοδοτούνται στο πλαίσιο της πατριαρχίας, μέσω του λόγου, των μηχανισμών εξουσίας, της βίας και της αντίστασης. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει και η Kuura Irni στο δοκίμιό της, ακόμη κι αν ένα μεγάλο μέρος του βίγκαν οικοφεμινισμού δεν έχει αντιμετωπίσει σοβαρά το ζήτημα της φυλής, θα ήταν λάθος να διαγράψουμε εντελώς όλο το έργο που έχει προσφέρει αυτό το κίνημα και να αναγκαστούμε να ξεκινήσουμε από το μηδέν. Από την άλλη πλευρά, λόγω της φτωχής πνευματικής παραγωγής σε αυτό το θέμα (ίσως λόγω της αδιαφορίας για τον βίγκαν οικοφεμινισμό ή μήπως εξαιτίας μιας υποψίας για ουσιοκρατία;), η πρόσφατη επανανακάλυψη της σχέσης μεταξύ φυλής και είδους φαίνεται αφενός να αγνοεί εντελώς το έργο των βίγκαν οικοφεμινιστριών και αφετέρου να εστιάζει υπερβολικά στη ζωοποίηση, τη φετιχοποίηση και την εξωτικοποίηση, που είναι, σίγουρα, γνωστοί μηχανισμοί παραγωγής ρατσισμού αλλά οπωσδήποτε δεν επαρκούν για να κατανοήσουμε το βάθος της σύμπλεξης μεταξύ φυλής και είδους. Ωστόσο, πιστεύω ότι ο περιορισμός του ρατσισμού-σπισισμού στη ζωοποίηση, ή η ζωοποίηση μέσω του ρατσισμού-σπισισμού, συνιστά κυκλική συλλογιστική. Άτομα που βιώνουν φυλετικές διακρίσεις ζωοποιούνται, και η ζωοποίηση θεωρείται μία από τις πιο βίαιες μορφές ηθικής και οντολογικής υποβάθμισης, καθώς το ζωοποιημένο υποκείμενο καθίσταται αυτόματα κατώτερο υποκείμενο. Στην πραγματικότητα, δεν πιστεύω καν ότι αυτός o ισχυρισμός είναι απαραίτητα αληθής: η ζωοποίηση μπορεί επίσης να έχει θετική χροιά (σκεφτείτε, για παράδειγμα, τον εραστή γκόλντεν ριτρίβερ).16 Πρέπει να βρούμε μια θεωρία που να μπορεί να συνενώνει τον ρατσισμό και τον σπισισμό, όχι ως παρόμοια ή ακόμη και αλληλένδετα συστήματα, αλλά ως ασταθείς δυναμικές που μας επιτρέπουν να σκεφτούμε τη φυλή και το είδος όχι ως οντότητες per se, αλλά ως παραλλαγές της ανθρωπότητας που κατανέμονται μέσω αυτών. To κουίρ θεωρητικό Mel Y Chen προτείνει να μετακινηθούμε από τον σπισισμό/ρατσισμό/σεξισμό, ή κάθε άλλο –ισμό, προς την έννοια της ζωικότητας (animacy), προκειμένου να ξεφύγουμε από το πλαίσιο των απομονωμένων οντοτήτων (φυλή/τάξη/αναπηρία…) και να κατανοήσουμε τις ποικιλίες των έμβιων ή αποζωοποιημένων υποκειμενικοτήτων, οικοδομώντας μια θεωρία με βάση δυναμικές γραμμές και όχι σταθερές κατηγορίες.

Να θεωρήσουμε ότι οι κατηγορίες της σεξουαλικότητας δεν είναι τυφλές απέναντι στο χρώμα (δηλαδή δεν αγνοούν ή δεν παρακάμπτουν τη φυλή) –όπως υποστηρίζουν οι κουίρ έγχρωμοι ακαδημαϊκοί– σημαίνει να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη τη διαθεματικότητα, ακόμη και όταν οι εργασίες φαίνεται να απομακρύνονται πολύ και να υπεισέρχονται στην επικράτεια του ζώου. Δεδομένης της επίμονης φυλετικοποίησης των ζώων, μπορούμε τότε να μελετήσουμε τα περίπλοκα, πολυδύναμα περιγράμματα ενός κοινοτισμού που περιλαμβάνει τόσο τα ανθρώπινα όσο και τα μη ανθρώπινα ζώα, το όριο μεταξύ των οποίων παραμένει σήμερα έντονο, πολιτικά φορτισμένο και με υλικές συνέπειες, ενώ διατρέχεται από τη φυλή, μερικές φορές ακόμη και στις πιο ακραίες εκδηλώσεις της.17

Υποστηρίζω ότι η χρήση της ζωικότητας ως φακού για την ανάλυση της αποικιοκρατικής πολιτικής του φύλου και της επιθυμίας θα μας βοηθούσε να «λάβουμε σοβαρά υπόψη τη διαθεματικότητα». Τα ζώα δεν είναι απλώς μια μεταφορά για την «αχαλίνωτη» σεξουαλικότητα, αλλά αισθανόμενα, επιθυμητικά άτομα προς τα οποία θα έπρεπε να μας επιτρέπεται να αισθανόμαστε επιθυμία όπως και ενσυναίσθηση και εγγύτητα: μια τέτοια πράξη θα εξάλειφε «το ανθρώπινο» ως μοναδικό μέτρο αξίας. Ωστόσο, το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στο μυαλό όταν μας καλούν να σκεφτούμε από κοινού την επιθυμία και τα ζώα είναι προφανώς το φάντασμα της ζωοφιλίας (zoophilia), που θεωρείται ιστορικά μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες διαστροφές.18 Θέλω όμως να κοντοσταθούμε για ένα λεπτό σε αυτή τη λέξη, ως συμπέρασμα αυτού του κειμένου: η ζωοφιλία ετυμολογικά σημαίνει αγάπη για τα ζώα: «ζώον» σημαίνει «ζώο», αλλά και «ζωντανό» στα ελληνικά (μια κατάσταση που, από όσο γνωρίζω, μοιράζονται και οι άνθρωποι), ενώ «φιλία» σημαίνει αγάπη, αίσθημα συντροφικότητας και κοινωνικού ανήκειν. Εν ολίγοις, δεν πρέπει να υπάρχει τίποτα αποκρουστικό σε αυτούς τους όρους. Αν λοιπόν η ζωοφιλία, που τώρα μεταφράζεται ως «αγάπη για τα ζώα», έχει καταστεί το μεγαλύτερο ταμπού της επιθυμίας, πώς μπορούμε να φανταστούμε οποιαδήποτε εξέλιξη στις σχέσεις μας με τα ζώα, πέρα από το πεδίο της κοινής βίας που μοιραζόμαστε με άλλες μειονότητες; Αν η «φιλία» (αγάπη) στη ζωοφιλία είναι ήδη αποκρουστική, πώς θα μπορούσαμε να επενδύσουμε στον «έρωτα»; Η ανάκτηση της ζωικότητας μέσω της επιθυμίας για αλλαγή στην πολιτική μάς οδηγεί προς μια νέα κατανόηση της φυλής και του ρατσισμού, την οποία μπορεί να προσφέρει ο βίγκαν οικοφεμινισμός, δίνοντας έμφαση στα συναισθήματα, τις σχέσεις και τη βιοφιλία (ένα άλλο όνομα της ζωοφιλίας).

Μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς